गुरुनानक जयंती विशेष : देशभरातील १० महत्वपूर्ण गुरुद्वारा

नाशिक | देशदूत डिजिटल विशेष

आज ३० नोव्हेंबर. शीख धर्माचे संस्थापक आणि पहिले गुरु श्री गुरु नानक यांची ५५१ वी जयंती. या दिवशी जगातील विविध गुरुद्वारांमध्ये सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते. श्री गुरु नानक यांचा यांचा जन्म कार्तिक पौर्णिमेच्या दिवशी झाला. म्हणूनच कार्तिक पौर्णिमेच्या दिवशी गुरु नानक यांची जयंती देशभर मोठ्या उत्साहात साजरी केली जाते.

गुरुनानक जयंतीच्या निमित्ताने देशभरातील महत्वाच्या दहा गुरुद्वारांची माहिती जाणून घेऊयात थोडक्यात…

सुवर्ण मंदिर, पंजाब

पंजाबच्या अमृतसरमधील सुवर्ण मंदिर गुरुद्वाराला हरमंदिर साहिब सिंग यांच्या नावाने देखील ओळखले जाते. हे गुरुद्वारा शिल्प सौंदर्याचे एक अद्वितीय उदाहरण आहे. संपूर्ण सुवर्ण मंदिर पांढर्‍या संगमरवरीने साकारण्यात आले आहे. भिंती सोन्याच्या पानांनी कोरलेल्या आहेत. हे शीख धर्माशी संबंधित धार्मिक स्थळ असले तरीदेखील मंदिर म्हणून ओळखले जातात. या गुरुद्वाराचा पाया एका मुस्लिमाने घातला होता असा इतिहास आहे. गुरुद्वाराच्या सभोवतालचे दरवाजे आहेत, जे चारही दिशानिर्देशांमध्ये (पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण) उघडतात. सुवर्ण मंदिर तलावामध्ये मानवनिर्मित तलाव आहे, जेथे भक्त स्नान करतात. हा तलाव माशांनी भरलेला आहे. मंदिरापासून 100 मी अंतरावर एक सोन्याची जाळी आहे, अकाल तख्त. त्यात एक भूमिगत मजला आणि इतर पाच मजले आहेत. यात एक संग्रहालय आणि सभागृह आहे. येथे शीख धर्माशी संबंधित प्रत्येक गोष्ट बघावयास मिळते.

श्री हेमकुंड साहिब गुरुद्वारा

हे गुरुद्वारा शीखांचे दहावे गुरु गोबिंदसिंग जी यांनी बनवले होते. हे स्थळ त्यांची तपोभूमी असल्याचे म्हटले जाते. उत्तराखंडच्या चमोली जिल्ह्यात ही गुरुद्वारा आहे. शीखांचे पवित्र धार्मिक स्थळ म्हणून या गुरुद्वाराची ओळख आहे. खडकाळ पर्वत आणि सर्व बाजूंनी बर्फाच्छादित शिखरे यांच्यामध्ये वसलेले हेमकुंड साहिब समुद्रसपाटीपासून ४३२९ मीटर उंचीवर आहे. असे मानले जाते की येथे श्रीगुरू गोबिंद सिंह जी बरीच वर्षे महाकालची उपासना करत होते. यामुळेच शीख समुदायाचा या दर्शनावर अटूट विश्वास आहे. श्री हेमकुंड साहिब गुरुद्वारा 6 महिन्यांपर्यंत बर्फात असते. गुरुद्वाराजवळ एक तलाव आहे. या पवित्र जागेला अमृत सरोवर अर्थात अमृत तलाव असे म्हणतात. हा तलाव सुमारे 400 मीटर लांब आणि 200 मीटर रूंद आहे. हिमालयातील सात शिखरांनी वेढलेले आहे. वातावरणीय परिस्थितीनुसार या शिखरांचा रंग आपोआप बदलतो. कधीकधी ते बर्फ पांढर्‍यासारखे, कधी सोनेरी, कधी लाल आणि कधी तपकिरी निळ्यासारखे दिसतात.

शिशगंज गुरुद्वारा, दिल्ली

देशाची राजधानी दिल्लीच्या चांदनी चौकात स्थित गुरुद्वारा शीशगंज हे शीख धर्माचे नववे शिख गुरु तेग बहादूर यांच्या शहादतीच्या स्मृतीप्रित्यर्थ बघेलसिंग यांनी बांधले. इस्लामला न स्वीकारल्यामुळे औरंगजेब यांनी त्यांना ठार मारले. या बांधकामाचा पाया बागेल सिंग यांनी 1783 मध्ये घातला होता. 11 मार्च 1783 रोजी शीख सैन्यदलाचा नेता बघेलसिंग आपल्या सैन्यासह दिल्लीला आला. तेथे त्याने दिवाण-ए-आमला पकडले. यानंतर, मोगल बादशाह शाह आलम दुसरा यांनी शीखांच्या ऐतिहासिक ठिकाणी गुरुद्वारा बांधण्यास सहमती दर्शविली आणि त्यांना गुरुद्वारा बांधण्यासाठी पैसे दिले. ८ महिन्यांत शीश गंज गुरुद्वारा बनली. यानंतर या जागेवर कोणाचा हक्क आहे याबद्दल मुस्लिम आणि शीखांमध्ये अनेकदा भांडण झाले. परंतु ब्रिटीश राजाने शीखांच्या बाजूने राज्य केले. 1930 मध्ये गुरुद्वारा शीश गंजची पुनर्रचना करण्यात आली.

फतेहगड साहिब गुरुद्वारा, पंजाब

फतेहगड साहिब गुरुद्वारा साहिब हे फतेहसिंग आणि झोरवारसिंग यांच्या हुतात्म्याच्या स्मरणार्थ बांधले गेले. गुरुद्वारा स्थापत्यकलेचा हा एक अनोखा भाग आहे. इकडे, गुरु गोविंदसिंगचे दोन पुत्र, साहिबाजादा फतेहसिंग आणि साहिबजादा जोरावर सिंह यांना सरहिंदच्या तत्कालीन फौजदार वजीर खान यांनी भिंतीत जिवंत गाडले होते. कारण या दोघांनीही धर्मांतर करण्यास नकार दिला. गुरुद्वाराच्या परिसरात अनेक प्रसिद्ध वास्तू आहेत, जसे गुरुद्वारा भोरा साहिब, गुरुद्वारा बुर्ज माता गुजरी, गुरुद्वारा शहीद गंज, तोडरमल जैन हॉल आणि सरोवर. प्रवेशद्वार पांढर्‍या दगडाने बनलेले आहे आणि ते संगमरवरीने बनविलेल्या पांढर्‍या वॉकवेकडे जाते. गुरुद्वाराचा मुख्य नमुना म्हणजे शीख स्थापत्यकलेचा नमुना, पांढर्‍या दगडी रचना आणि सोनेरी घुमट होय.

बांगला साहिब गुरुद्वारा, दिल्ली

नवी दिल्लीतील बाबा खडगसिंग मार्गावर ही गुरुद्वारा आहे. गुरुद्वारा राजा जयसिंग यांनी बांधली होती. आठव्या शीख गुरु हरकिशन सिंह यांनी केलेल्या चमत्कारांच्या स्मरणार्थ हे गुरुद्वारा खूप प्रसिद्ध आहे. हे दोन्ही शीख आणि हिंदूंसाठी एक पवित्र स्थान आहे. गुरुद्वारा बांगला साहिब हा दिल्लीत राजा जयसिंग (जयपूर) चा बंगला असायचा. शीखांचा राजा जयसिंग यांचे 6 ऑक्टोबर 1661 मध्ये त्यांचे निधन झाले. राजा जयसिंग यांनी गुरुद्वारा बांगला साहिब येथे एक छोटा तलाव बांधला होता. त्याचे पाणी अनेक रोगांवर उपचार करण्यासाठी प्रभावी मानले जाते. विशेष म्हणजे 225 x 235 फूट तलाव हा भक्तांच्या देणग्याद्वारे बनलेला आहे. दिल्ली शीख गुरुद्वारा मॅनेजमेंट कमिटीने गुरुद्वारा बांगला साहिब येथे एक रुग्णालय बांधले. जवळच्या इमारतीत एक खालसा गर्ल्स स्कूल देखील आहे.

हजुर साहिब गुरुद्वारा, महाराष्ट्रराजा जयसिंह यांनी या बंगल्यात Sikhs व्या शिखांचे श्री श्री हर किशन सिंह यांचे पाहुणचार केले. 6 ऑक्टोबर 1661 मध्ये त्यांचे निधन झाले. राजा जयसिंग यांनी गुरुद्वारा बांगला साहिब येथे एक छोटा तलाव बांधला होता. त्याचे पाणी अनेक रोगांवर उपचार करण्यासाठी प्रभावी मानले जाते. विशेष म्हणजे 225 x 235 फूट तलाव हा भक्तांच्या देणग्याद्वारे बनलेला आहे. दिल्ली शीख गुरुद्वारा मॅनेजमेंट कमिटीने गुरुद्वारा बांगला साहिब येथे एक रुग्णालय बांधले. जवळच्या इमारतीत एक खालसा गर्ल्स स्कूल देखील आहे.

पोंटा साहिब गुरुद्वारा, हिमाचल प्रदेश

श्री गुरु गोविंदसिंग जी यांनी आपल्या आयुष्याची चार वर्षे हिमाचल प्रदेशातील सिरमौर जिल्ह्यात असलेल्या या गुरुद्वारामध्ये घालविली आणि दहावा ग्रंथ रचला. त्यांच्या स्मरणार्थ येथे एक गुरुद्वारा बांधले गेले आहे. येथे दरवर्षी हजारो पर्यटक येतात. आजही येथे गुरु गोबिंदसिंग जी इत्यादी वस्तू उपलब्ध आहेत. ज्यांना दर्शनासाठी संग्रहालयात ठेवले गेले आहे. शीख समाजात जन्मलेल्या प्रत्येकाला या गुरुद्वाराला भेट द्यायची आहे. असे मानले जाते की जो कोणी गुरु गोबिंद सिंह जीच्या आशीर्वादाने त्याच्या इच्छेपर्यंत पोहोचतो, त्याची इच्छा लवकरच पूर्ण होते. लोककथांनुसार, गुरुच्या विनंतीनुसार येथे यमुना नदी मोठ्या आवाजात वाहते, जेणेकरून तो बसून दहा ग्रंथ लिहू शकेल. त्यानंतर नदी शांतपणे प्रदेशात वाहते. गुरुद्वारामधील श्री तालाब हे ठिकाण ते ठिकाण आहे जिथून गुरु गोबिंद सिंह पगाराचे वाटप करीत असत. तसेच, गुरुद्वारामध्ये श्री दस्तार स्थान आहे जिथे त्यांनी पगडी बांधण्याच्या स्पर्धांमध्ये न्याय केला असे मानले जाते. गुरुद्वाराचे आणखी एक आकर्षण म्हणजे एक संग्रहालय आहे ज्यामध्ये गुरूंनी वापरलेला पेन आणि आपल्या काळातील शस्त्रे दर्शविली होती.

गुरुद्वारा मणिकरण साहिब, हिमाचल प्रदेश

मणिकरण गुरुद्वाराविषयी अशी श्रद्धा आहे की प्रथम शीख गुरु नानक देव यांनी याच ठिकाणी ध्यान केले होते. डोंगरांच्या मधोमध बांधलेले हे अतिशय सुंदर गुरुद्वारा आहे. येथील उष्ण झरे, धार्मिक ट्रेंड आणि सुंदर वातावरण पर्यटकांना प्रचंड आकर्षित करतात. मंदिराची संख्या आणि गुरुद्वारा, मणिकरण साहिब हे स्थान धार्मिक स्थळ बनवतात. हिंदूंचा असा विश्वास आहे की भगवान शिव आणि देवी पार्वती येथे सुमारे 1100 वर्षे वास्तव्य करीत होते आणि शीखांच्या म्हणण्यानुसार गुरु नानक जींनी येथे बरेच चमत्कार केले.

महाराष्ट्रातील नांदेड नगरातील गोदावरी नदीच्या काठावर हजुर साहिब गुरुद्वारा आहे. याच ठिकाणी गुरु गोविंदसिंग यांच्यावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले. ही गुरुद्वारा नंतर महाराजा रणजित सिंग यांनी बांधली. ‘हजुर साहिब सचखंड गुरुद्वारा’ जगभरात प्रसिद्ध आहे. धर्म प्रचार करण्यासाठी गुरु गोबिंदसिंग जी आपल्या काही अनुयायांसह येथे थांबले होते, त्या काळात सरहिंद येथील नवाब वजीर शहा यांनी आपल्या दोन माणसांना पाठवून त्यांची हत्या केली.

असे म्हटले जाते की ही हत्या धार्मिक आणि राजकीय कारणांमुळे केली गेली. आपला मृत्यू जवळ असतांना, गुरु गोविंदसिंग जी यांनी सर्व शिख्यांना त्यांचा उत्तराधिकारी म्हणून निवडण्याऐवजी सर्व पवित्र ग्रंथांना गुरु म्हणून स्वीकारण्याचे आदेश दिले. या आदेशापासून, पवित्र ग्रंथास ‘गुरुग्रंथ साहिब’ असे म्हणतात.

तख्त श्री दमदमा साहिब, पंजाब

तख्त श्री दमदमा साहिब हे शीखांच्या पवित्र पाच तख्त्यांपैकी एक आहे. हे गुरुद्वारा पंजाबमधील बठिंडाच्या दक्षिण-पूर्वेतील तलवंडी सबॉन गावात आहे. गुरु गोबिंदसिंग जी येथेच राहिले आणि त्यांनी येथे येऊन मुघलांचा सामना केला. येथेच शीखांचे दहावे गुरु गुरु गोबिंदसिंग जी यांनी गुरु ग्रंथ साहिबची संपूर्ण आवृत्ती तयार केली. इथे राहिल्यानंतर गुरु गोबिंदसिंग जी या जागेवरुन पुढे जाण्यासाठी निघाले होते तेव्हा त्यांनी या ठिकाणी आशीर्वाद दिला की इथे येणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीला मनापासून इच्छा पूर्ण होईल.

त्यांनी या जागेला गुरुची काशी म्हणून आशीर्वाद दिला, म्हणूनच या जागेला गुरुची काशी देखील म्हटले जाते. शीख इतिहासाच्या अनुषंगाने जेव्हा गुरु गोविंदसिंग जी युद्ध आणि कठीण परिस्थितीत लढाई करीत तळवंडी साब येथे पोहोचले, तेव्हा येथे आल्यावर त्यांनी कमरकस बांधलेल्या कमरकेस उघडतांना दीर्घ श्वास घेतला (विश्रांती घेतली) आणि त्या जागेचे नाव दमदमा साहिब असे ठेवले गेले. गेले

श्री पटना साहिब गुरुद्वारा, बिहार

शीख इतिहासामध्ये पटना साहिबला विशेष महत्त्व आहे. दहाव्या शीख गुरु, गुरु गोबिंद सिंह यांचा जन्म 5 जानेवारी 1666 रोजी येथे झाला आणि त्यांचे संपूर्ण बालपणही इथून गेले. एवढेच नव्हे तर शिखांच्या तीन गुरुंच्या चरणांचे या पृथ्वीवर पडलेले आहेत. या कारणास्तव, पाटणा साहिब हे नेहमीच देश आणि जगाच्या शीख पंथांचे श्रद्धा, श्रद्धा आणि तीर्थक्षेत्र आहे. इथे आजही तो गुरु गोविंदसिंगाचा छोटासा कृपा करणारा होता, जो त्याने बालपणात परिधान केला होता.

येथे येणारे भक्त गुरु बालपणात लोखंडाचे लहान मंडळ आणि कमरात घालून घेतलेले छोटे बाघानख डगर हे पाहण्यास विसरत नाहीत. त्यांनी घातलेले चंदन गुरु तेग बहादुर जी महाराज यांनाही येथे ठेवण्यात आले आहे, जे भक्तांच्या श्रद्धेशी संबंधित आहे. गुरुद्वाराच्या चौथ्या मजल्यावर प्राचीन हस्तलेखन आणि दगडी छाप असलेल्या जुन्या मोठ्या गुरु ग्रंथ साहिबची प्रत आहे, ज्यावर बाणच्या टोकावर गुरु गोविंदसिंग जी महाराजांनी भगवा असलेले मूळ मंत्र लिहिले होते.

हजुर साहिब गुरुद्वारा, महाराष्ट्र

महाराष्ट्रातील नांदेड नगरातील गोदावरी नदीच्या काठावर हजुर साहिब गुरुद्वारा आहे. याच ठिकाणी गुरु गोविंदसिंग यांच्यावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले. ही गुरुद्वारा नंतर महाराजा रणजित सिंग यांनी बांधली. ‘हजुर साहिब सचखंड गुरुद्वारा’ जगभरात प्रसिद्ध आहे. धर्म प्रचार करण्यासाठी गुरु गोबिंदसिंग जी आपल्या काही अनुयायांसह येथे थांबले होते, त्या काळात सरहिंद येथील नवाब वजीर शहा यांनी आपल्या दोन माणसांना पाठवून त्यांची हत्या केली. असे म्हटले जाते की ही हत्या धार्मिक आणि राजकीय कारणांमुळे केली गेली. आपला मृत्यू जवळ असतांना, गुरु गोविंदसिंग जी यांनी सर्व शिख्यांना त्यांचा उत्तराधिकारी म्हणून निवडण्याऐवजी सर्व पवित्र ग्रंथांना गुरु म्हणून स्वीकारण्याचे आदेश दिले. या आदेशापासून, पवित्र ग्रंथास ‘गुरुग्रंथ साहिब’ असे म्हणतात.