हिंदू धर्मानुसार चार धाम म्हणजे बद्रीनाथ, द्वारका, रामेश्वरम आणि पुरी. असे मानले जाते की जेव्हा भगवान विष्णू चार धामांवर स्थायिक झाले, तेव्हा ते प्रथम बद्रीनाथ येथे गेले आणि तेथे स्नान केले, त्यानंतर ते गुजरातमधील द्वारका येथे गेले आणि तेथे कपडे बदलले. द्वारकेनंतर त्यांनी ओडिशातील पुरी येथे भोजन केले आणि शेवटी तामिळनाडूतील रामेश्वरम येथे विश्रांती घेतली. पुरीत भगवान श्री जगन्नाथाचे मंदिर आहे.
पुरीच्या या मंदिरात भगवान जगन्नाथ, त्यांचा भाऊ बलभद्र आणि बहीण सुभद्रा यांच्या लाकडी मूर्ती आहेत. लाकडी मूर्ती असलेले हे देशातील अद्वितीय मंदिर आहे. जगन्नाथ मंदिरात अशी अनेक वैशिष्ट्ये आहेत, तसेच मंदिराशी संबंधित अशा अनेक कथा आहेत ज्या शतकानुशतके एक रहस्य बनून राहिल्या आहेत.
मंदिराशी संबंधित अशी एक श्रद्धा आहे की जेव्हा भगवान श्रीकृष्णाने आपले शरीर सोडले आणि अंत्यसंस्कार केले तेव्हा शरीराचा एक भाग वगळता त्यांचे संपूर्ण शरीर पाच तत्त्वांमध्ये विलीन झाले. असे मानले जाते की भगवान श्रीकृष्णाचे हृदय जिवंत माणसासारखे धडधडत होते. असे म्हटले जाते की ते हृदय अजूनही सुरक्षित आहे आणि भगवान जगन्नाथाच्या लाकडी मूर्तीच्या आत आहे.
दर 12 वर्षांनी बदलल्या जातात मूर्ती – जगन्नाथ पुरी मंदिरातील तीन मूर्ती दर 12 वर्षांनी बदलल्या जातात. जुन्या मूर्तींच्या जागी नवीन मूर्ती बसवल्या जातात. मूर्ती बदलण्याच्या या प्रक्रियेशी संबंधित एक मनोरंजक किस्साही आहे. मूर्ती बदलल्यावर संपूर्ण शहरातील वीज खंडित होते. मंदिराभोवती पूर्ण अंधार आहे. मंदिराबाहेर सीआरपीएफची सुरक्षा तैनात आहे. मंदिरात कोणालाही प्रवेश बंदी आहे. मंदिरात फक्त त्या पुजार्‍यालाच प्रवेश दिला जातो, ज्याला मूर्ती बदलायच्या आहेत.
पुजार्‍याच्या डोळ्यावर पट्टीही बांधली जाते. हातावर हातमोजे घातले जातात. त्यानंतर मूर्ती बदलण्याची प्रक्रिया सुरू होते. जुन्या मूर्तींच्या जागी नवीन मूर्ती बसवल्या जातात, पण एक गोष्ट अशी आहे जी कधीही बदलत नाही, ती म्हणजे ब्रह्म द्रव्य. जुन्या मूर्तीतून ब्रह्म पदार्थ काढून नवीन मूर्तीमध्ये ठेवला जातो.
ब्रह्म पदार्थ म्हणजे काय?- हा ब्रह्म पदार्थ काय आहे याची माहिती आजपर्यंत कुणालाही नाही. मूर्ती बदलणार्‍या पुजार्‍यांकडून काही कथा ऐकल्या आहेत. हा ब्रह्म पदार्थ दर 12 वर्षांनी जुन्या मूर्तीतून नवीन मूर्तीत बदलला जातो, पण मूर्ती बदलणार्‍या पुजार्‍यालाही ते काय आहे हे माहीत नसते. हा ब्रह्म पदार्थ कोणी पाहिल्यास त्याचा मृत्यू होईल अशी श्रद्धा आहे. हा पदार्थ कोणी पाहिल्यास त्या व्यक्तीच्या शरीराचे तुकडे होतात, असेही म्हटले जाते.
हा ब्रह्म पदार्थ नेहमी श्रीकृष्णाच्या सहवासात दिसतो असा एक किस्सा आहे. काही मूर्ती बदलणार्‍या पुजार्‍यांनी सांगितले आहे की, जुन्या मूर्तीतून ब्रह्म पदार्थ काढून नवीन मूर्तीमध्ये ठेवला जातो तेव्हा ते काम फक्त हातांनीच केले जाते, त्या वेळी हातात काहीतरी उड्या मारल्यासारखे वाटते. हा असा काहीतरी पदार्थ आहे ज्यात जीवन आहे. हातात हातमोजे असल्यामुळे त्या पदार्थाबद्दल फारसे काही कळत नाही. म्हणजेच ब्रह्म द्रव्य हा सजीव असल्याच्या कथा नक्कीच आहेत, पण त्याचे वास्तव काय आहे हे कोणालाच माहीत नाही.
सिंहद्वाराचे रहस्य – जगन्नाथ पुरी मंदिर समुद्राच्या किनार्‍यावर आहे. मंदिरात सिंहद्वार आहे. असे म्हणतात की, सिंहद्वारच्या आत एक पाऊल टाकेपर्यंत समुद्राच्या लाटांचा आवाज ऐकू येतो, पण सिंहद्वारच्या आत एक पाऊल टाकताच लाटांचा आवाज नाहीसा होतो. तसेच सिंहद्वारमधून बाहेर पडताना पहिली पायरी बाहेर पडताच पुन्हा समुद्राच्या लाटांचा आवाज येऊ लागतो.
सिंहद्वारमध्ये पाऊल ठेवण्यापूर्वी आजूबाजूला चिता जळल्याचा वास येतो, पण सिंहद्वारच्या आत पाऊल टाकताच हा वासही संपतो, असंही म्हटलं जातं. सिंहद्वारची ही रहस्येही आजवर गूढच राहिली आहेत.
पक्षी दिसत नाहीत- मंदिर, मशीद किंवा कोणत्याही मोठ्या इमारतीवर सहसा पक्षी बसलेले दिसतात. पण जगन्नाथ मंदिरावर एकही पक्षी उडताना दिसला नाही. मंदिराच्या आवारात एकही पक्षी बसलेला दिसला नाही. यामुळेच मंदिरावर विमाने आणि हेलिकॉप्टर उडण्यास मनाई आहे.
मंदिराच्या ध्वजाचे रहस्य – जगन्नाथ मंदिर सुमारे चार लाख चौरस फूट परिसरात आहे. त्याची उंची 214 फूट आहे. सहसा, दिवसाच्या कोणत्याही वेळी, कोणत्याही इमारतीची किंवा वस्तूची किंवा माणसाची सावली जमिनीवर दिसते, परंतु जगन्नाथ मंदिराची सावली आजपर्यंत कोणालाही दिसली नाही. याशिवाय मंदिराच्या शिखरावर बसवलेल्या ध्वजाबद्दलही मोठे गूढ आहे. हा ध्वज रोज बदलण्याचा नियम आहे. एखाद्या दिवशी ध्वज बदलला नाही तर कदाचित पुढची 18 वर्षे मंदिर बंद राहील, असा विश्वास आहे. याशिवाय हा ध्वज नेहमी वार्‍याच्या विरुद्ध दिशेने फडकतो. मंदिराच्या शिखरावर सुदर्शन चक्रही आहे. असे म्हणतात की हे सुदर्शन चक्र पुरीच्या कोणत्याही कोपर्‍यातून दिसले तर त्याचा चेहरा तुमच्या दिशेने दिसतो.
मंदिराच्या स्वयंपाकघराचे रहस्य – जगन्नाथ मंदिरात जगातील सर्वात मोठे स्वयंपाकघर असल्याचे सांगितले जाते. या स्वयंपाकघरात 500 स्वयंपाकी आणि त्यांचे 300 सहाय्यक काम करतात. या स्वयंपाकघराशी संबंधित एक रहस्य म्हणजे लाखो भाविक जरी येथे आले तरी प्रसादाची कमतरता भासत नाही. पण मंदिराचे गेट बंद करण्याची वेळ येताच प्रसाद आपोआप संपतो. म्हणजे इथे कधीही प्रसाद वाया जात नाही. याशिवाय मंदिरात जो प्रसाद बनवला जातो तो लाकडी चुलीवर बनवला जातो. हा प्रसाद सात भांड्यांमध्ये बनवला जातो. सर्व सात भांडी एकमेकांच्या वर एक ठेवली जातात. म्हणजे सात चुलीवर शिडीसारखी भांडी ठेवली जातात.
