भारतीय संस्कृती, परंपरा यांमध्ये अनेक गोष्टींना अनन्य साधारण महत्त्व आहे. अगदी दररोजच्या व्यवहारापासून ते श्रद्धा, भक्तिभाव यातही वैविध्य आढळून येते.
आपल्याकडील सण-उत्सव, रुढी, चालिरिती, व्रत-वैकल्ये याला जसा धार्मिक आधार आहे, तसाच या सर्वांना शास्त्रीय आधार आहे. देशात हजारो मंदिरे आहेत.
कोट्यवधी भाविक नियमितपणे मंदिरात जाऊन आपल्या आराध्याचे दर्शन घेतात. मंदिरात गेल्यावर एक गोष्ट न चुकता केली जाते.
ती म्हणजे प्रदक्षिणा घालणे. मंदिरातील देवाच्या मूर्तीभोवती वर्तुळाकार प्रदक्षिणा घालण्याची पद्धत आहे. प्रदक्षिणा का घालतात? त्यामागील शास्त्र काय? प्रदक्षिणेचे प्रकार किती? जाणून घेऊया…
प्रदक्षिणा का घालावी ?
मंदिरात देवदर्शन झाल्यावर आपली पावले नकळत प्रदक्षिणेच्या मार्गाने वळतात. मंदिरात जेव्हा पूजा-अर्चा केली जाते, शंखनाद केला जातो, घंटानाद होतो आणि मनात पवित्र विचाराने कोणतीही व्यक्ती देवासमोर उभा राहातो, तेव्हा मूर्तीभोवती सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते.
मूर्तीच्या कक्षेतील हीच ऊर्जा ग्रहण करण्यासाठी प्रदक्षिणा घातली जाते. प्रदक्षिणा हे तपाचरण आहे. देवतेच्या आराधनेचा एक भाग आहे. म्हणून प्रदक्षिणा घालताना काया, वाचा, मनाने नामस्मरण करत तेथील वातावरणाशी एकरूप होणे, इष्ट ठरते.
देह, बुद्धी, चित्त व वाणी यातील विकार दूर होण्यासाठी भगवंताचे नामस्मरण करत प्रदक्षिणा घातली जाते. ही प्रदक्षिणा आपल्या उजव्या बाजूने घातली जाते. प्रदक्षिणेमुळे उपचार व उपासना या दोन्ही गोष्टी साध्य होतात.
प्रदक्षिणेचे प्रकार
देव प्रदक्षिणा : षोडशोपचार पूजेतील पंधरावा उपचार म्हणजे देवप्रदक्षिणा. मंदिरात गाभार्‍याभोवती प्रदक्षिणा मंत्र किंवा अन्य स्तोत्र, नामस्मरण घेत प्रदक्षिणा घातली जाते. याला देव प्रदक्षिणा असे म्हटले जाते. बाकी मंदिरात पूर्ण प्रदक्षिणा घालणे शक्य नसले, तर अशावेळी स्वत:भोवती प्रदक्षिणा घातली, तरी चालते.
मंदिर प्रदक्षिणा :
मंदिरातील काही देवता दर्शनप्रधान असतात तर काही प्रदक्षिणाप्रधान असतात. देवांचे केवळ दर्शन घेऊन प्रदक्षिणेचा मार्ग गाभार्‍याभोवती नसून मंदिराभोवती असतो, त्याला मंदिरप्रदक्षिणा म्हणातात.
क्षेत्रप्रदक्षिणा :
यामध्ये लघुपरिक्रमा आणि दीर्घ परिक्रमा असे दोन प्रकार असतात. लघुपरिक्रमेत आपल्या परिसरातील, गावातील, शहरातील तीर्थकुंडे, देवस्थाने, क्षेत्रपाल मंदिर आदिंचा समावेश होतो. तर दीर्घपरिक्रमेत पंचक्रोशीतील देवस्थानांचा, तीर्थस्थानांचा समावेश होतो. त्याला क्षेत्रप्रदक्षिणा म्हणतात.
नदी प्रदक्षिणा :
नदी प्रदक्षिणा केवळ पायीच करायची असते. नदी परिक्रमेत त्याच नदीत स्नान करणे, नदीचे पाणी पिणे, माधुकरी मागून जेवणे, असे काही नियम पाळावे लागतात. नर्मदा, कृष्णा, गोदावरी, तुंगभद्रा या नद्यांच्या प्रदक्षिणा प्रसिद्ध आहेत.
वृक्ष प्रदक्षिणा :
वृक्षप्रदक्षिणेत प्रामुख्याने वड, अश्वत्थ (पिंपळ), औदुंबर, तुळशी यांना प्रदक्षिणा घालणे पुण्यकारक समजले जाते. तसेच काही ठिकाणी गिरी म्हणजेच पर्वत प्रदक्षिणाही केली जाते.
प्रदक्षिणा घालण्याचे नियम
प्रदक्षिणा घालताना काही नियम पाळावे लागतात. गणपती आणि मारुतीला नेहमी तीन प्रदक्षिणा घालाव्यात. राम, कृष्ण अशा विष्णूच्या कुठल्याही अवताराला चार प्रदक्षिणा घालाव्यात.
देवीला नेहमी तीन प्रदक्षिणा घालाव्यात. मात्र महादेव शिवशंकरांना कधीही पूर्ण प्रदक्षिणा घालू नये. शंकराला नेहमी अर्धी प्रदक्षिणा घालावी.
प्रदक्षिणा घालताना कधीही मधेच थांबू नये. ज्या स्थानावरून प्रदक्षिणा सुरू केली आहे, त्याच जागी ती संपन्न करावी.
प्रदक्षिणा घालाताना कुणाशीही बोलू नये. कुठल्याही व्यक्तीला प्रदक्षिणेदरम्यान पाय लागू देऊ नये.
