नवरात्रीचा (Navratri) भारतीय सण (indian festivals) ईश्वरी स्त्रीत्वाला समर्पित आहे. दुर्गा (Durga), लक्ष्मी (Laxmi) आणि सरस्वती (Saraswati) हे स्त्रीत्वाचे तीन आयाम म्हणून पाहिले जातात, पृथ्वी (Earth), सूर्य (Sun) आणि चंद्र (Moon) या तीन खगोलीय वस्तूंचे प्रतीक आहे ज्यांच्याशी आपल्या शरीराची निर्मिती खूप खोलवर जोडलेली आहे.
यापैकी धरतीमाता तम, सूर्य रज आणि चंद्र सत्त्व मानला जातो. तीन गुण : योगात, जगातील सर्व गुण हे तीन मूलभूत गुण (basic qualities) म्हणून ओळखले गेले आहेत: तम, रज आणि सत्व! तमस म्हणजे जडत्व. तमस हा पृथ्वीचा गुणधर्म (Properties of Earth) आहे आणि तीच जन्मदात्री आहे. आपण गर्भात जो काळ घालवतो तो म्हणजे तमस. ही अशी अवस्था आहे जी जवळजवळ सुप्तावस्थेसारखी आहे, परंतु आपण वाढत असतो. तर तम हा पृथ्वीचा आणि तुमच्या जन्माचा गुणधर्म आहे.
रज म्हणजे हालचाल, उत्कटता! ज्या क्षणी तुम्ही बाहेर पडता, तुम्ही हालचाल सुरू करता रजोगुण सुरू होतो. रजस आला की काहीतरी करायचे असते. एकदा का तुम्ही काही करायला सुरुवात केली, जर जागरूकता आणि चैतन्य नसेल तर रजसचा गुणधर्म असा आहे, जोपर्यंत सर्व ठीक चालले आहे तोपर्यंत तो चांगला आहे. जेव्हा काही गडबड होते तेव्हा रजस अतिशय वाईट होणार आहे.
सत्व म्हणजे एक प्रकारे सीमा लांघणे, विरघळणे, वितळणे आणि विलीन होणे. तामसी प्रकृतीकडून सत्त्वाकडे जाण्याचा अर्थ म्हणजे तुम्ही भौतिक शरीर (physical body), मानसिक शरीर (mental body), भावनिक शरीर आणि ऊर्जा शरीर शुद्ध करत आहात. तुम्ही हे इतके शुद्ध केले की ते अतिशय पारदर्शक झाले तर तुम्ही तुमच्या आत असलेल्या निर्मितीचा स्रोत चुकवू शकत नाही.
तीन गुणांच्या पलीकडे जाणे
या मूलभूत गुणांनुसार नवरात्रीच्या (navratra) नऊ दिवसांचे वर्गीकरण केले आहे. पहिले तीन दिवस दुर्गेला, पुढचे तीन दिवस लक्ष्मीला आणि शेवटचे तीन दिवस सरस्वतीला समर्पित आहेत. ज्यांना सामर्थ्य किंवा शक्तीची आकांक्षा असते ते पृथ्वी माता किंवा दुर्गा किंवा काली यांसारख्या स्त्रीत्वाच्या रूपांची पूजा करतात. ज्यांना संपत्ती, उत्कटता किंवा भौतिक गोष्टींची आकांक्षा असते ते लक्ष्मी किंवा सूर्याची पूजा करतात. ज्यांना ज्ञान, विलिनता किंवा नश्वर शरीराच्या मर्यादांच्या पलीकडे जाण्याची इच्छा असते ते सरस्वती किंवा चंद्राची पूजा करतात.
सत्व, रज आणि तम या तीनही आयामांशिवाय कोणतेही भौतिक अस्तित्व नाही. प्रत्येक अणूमध्ये स्पंदन, ऊर्जा, विशिष्ट स्थिर स्वरूपाचे हे तीन आयाम असतात. हे तीन घटक नसतील तर तुम्ही काहीही एकत्र ठेवू शकत नाही. ते फुटेल. ते फक्त सत्व असेल तर तुम्ही क्षणभरही इथे राहणार नाही – तुम्ही निघून जाल. नुसता रज असेल तर त्याचा उपयोग नाही. ते फक्त तम असेल तर तुम्ही सर्व वेळ झोपलेले असाल. तर हे तीन गुण प्रत्येक गोष्टीत असतात.
या गोष्टी तुम्ही किती प्रमाणात मिसळता हा फक्त प्रश्न आहे. तुम्ही स्वतःचे अस्तित्व आणि पालनपोषण या तीन आयामांवर साधले पाहिजे. कारण तुम्हाला या तिन्हींची गरज आहे. आता तुम्ही जमिनीवर बसला आहात; तुम्ही तिच्याशी एकरूप व्हायला शिकले पाहिजे. तसेही तुम्ही तिचाच एक भाग आहात. तिची इच्छा असेल तेव्हाच ती तुला
बाहेर पाठवते; जेव्हा तिची इच्छा असेल, तेव्हा ती तुम्हाला परत आत घेते. त्यामुळे जे पूर्ण जडत्व होते ते गतिमान रजस बनले आहे आणि ते पलीकडे जाऊ शकते किंवा पुन्हा त्याच गोष्टीकडे परत जाऊ शकते. दुर्गा, लक्ष्मी-सरस्वती कधीच झाली नाही. याचा अर्थ असा की तुम्ही चक्रात आहात, जीवन आणि मृत्यूच्या सापळ्यात आहात – पलीकडे अजून येणे बाकी आहे. हे दोन पैलू – तम किंवा जडत्व आणि रज किंवा क्रिया – तशाही घडतीलच, पण महत्त्वाची गोष्ट अशी आहे की, माणसामध्ये चक्र तोडण्याची आणि पार जाण्याची क्षमता आहे.
या सगळ्याच्या पलीकडे गेलात तर ते उदरनिर्वाहाबद्दल राहणार नाही; ते मुक्तीबद्दल होईल. नवरात्रीनंतर, दहावा आणि शेवटचा दिवस म्हणजे विजयादशमी! याचा अर्थ तुम्ही या तीनही गुणांवर विजय मिळवला आहे. तुम्ही त्यांच्यापैकी कशालाही बळी पडला नाही. तुम्ही त्या प्रत्येकाच्या आरपार पाहिले. तुम्ही त्यांच्यापैकी प्रत्येकामध्ये सहभागी झालात. परंतु तुम्ही त्यापैकी एकातही गुंतला नाही, तुम्ही त्यांच्यावर विजय मिळवला ती विजयादशमी, विजयाचा दिवस!
– सद्गुरू, ईशा फाउंडेशन
