महाभारतात तुम्ही फक्त चक्रव्यूहाचे नाव ऐकले असेल; परंतु महाभारतच्या युद्धामध्ये अनेक प्रकारच्या व्यूह रचनांचा उल्लेख आहे. युद्ध लढण्यासाठी, दोन्ही पक्ष आपापल्या हिशोबानुसार व्यूह तयार करातात. व्यूह रचनेचा अर्थ सैनिकांना समोर कसे ठेवायचे हे होय. आकाशातून पाहिल्यावर ही व्यूह रचना दिसून येते. जाणून घेऊया काही व्यूह रचना.
गरुड व्यूह : –
आपण गरुड पक्ष्याचे चित्र पाहिले असेलच! हा महाकाय पक्षी भगवान विष्णू यांचे वाहन आहे. युद्धामध्ये सैनिक विरोधी सैन्यासमोर अशा प्रकारे रांगेत उभे असतात की जेव्हा आकाशातून पाहिले की गरुडाचा आकार दिसतो. त्याला गरुड अ‍ॅरे म्हणतात. महाभारतात, ही रचना भीष्मांनी तयार केली होती.
क्रॉच अ‍ॅरे : –
क्रौंच सारस पक्ष्याची एक प्रजाती आहे. या व्यूह रचनेला या पक्ष्यासारखे आकार देण्यात आले होते. महाभारतात, या व्यूहाची रचना युधिष्ठिर यांनी केली होती.
मकर व्यूह : – प्राचीन काळी मकर नावाची जलचर आहे. मकराचे डोके मगरीसारखे होते, मृग व सापासारखे शरीर, मासे किंवा मयूरसारखे शेपूट आणि चिसारखे पाय होते. महाभारतात कौरवांनी ही रचना केली होती.
कासव व्यूह : –
यामध्ये सैन्य कासवासारखे साठविले जाते.
अर्धचंद्रकार व्यूह : –
जेव्हा सैन्य रचना अर्ध्या चंद्रासारखी असते, तेव्हा तिला चंद्रकोर व्यूह असे म्हणतात. हे अरे कौरवांच्या गरुड व्यूहाला प्रत्युत्तर म्हणून अर्जुनने बनवले होते.
मंडलकार व्यूह : –
हा व्यूह गोलाकार स्वरूपात तयार झाला होता. महाभारतात, हा व्यूह भीष्म पितामह यांनी तयार केला होती. त्याला पांडवांनी व्रज व्यूह करून प्रत्युत्तर दिले.
चक्रव्यूह : –
आकाशातून चक्रव्यूह पाहताना फिरणार्‍या चक्रासारखी दिसते. हे चक्रव्यूह पाहून, त्यात प्रवेश करण्याचा एक मार्ग आहे, परंतु बाहेर येण्यासाठी कोणताही मार्ग नाही. महाभारतात हे व्यूह गुरू द्रोण यांनी बनविले होते.
चक्रशकट व्यूह : –
महाभारत युद्धाच्या अभिमन्यूच्या निर्घृण हत्येनंतर अर्जुनाने उद्या सूर्यास्तापूर्वी जयद्रथाचा वध करू अशी शपथ घेतली. मग गुरू द्रोणाचार्यांनी जयद्रथाला वाचविण्यासाठी हा व्यूह बनविला. परंतु भगवान श्रीकृष्णाच्या हुशारीने जयद्रथ त्या रांगेतून बाहेर आला आणि मारला गेला.
वज्र व्यूह : –
वज्र हे एक शस्त्र आहे. असे दोन प्रकार होते – कुलीश आणि अशानी. त्यातील वरचे तीन भाग तिरपे व वाकलेले बनविलेले आहेत. मधला भाग पातळ असला तरी खूप वजनी असतोे. त्याचा आकार भगवान इंद्रांच्या मेघगर्जनेसारखे आहे. महाभारतात, हा व्यूह अर्जुनाने तयार केला होता.
औरमी व्यूह : –
पांडवांच्या व्रज व्यूहला उत्तर म्हणून भीष्माने औरमी व्यूह तयार केला. या व्यूहामध्ये संपूर्ण सैन्याची समुद्राप्रमाणे रचना केली होती. समुद्रात लाटा दिसतात त्याप्रमाणेच कौरव सैन्याने पांडवांवर हल्ला केला.